به گزارش «فرهنگ امروز» به نقل از تسنیم؛ فیلم فارسی اصطلاحی است که اولین بار توسط دکتر هوشنگ کاووسی برای سینمای عامه‌پسند ایران به کار برده شد. این واژه از همان زمانی که ساخته شد تاکنون به عنوان ابزاری در دست منتقدان برای تخریب سینمای عامه‌پسند ایران بوده است. با اینکه این واژه نیز مانند بسیاری از واژه‌های دیگر همچون سینمای دینی دارای تعریف دقیقی نیست اما بحث و پژوهش درمورد آن می‌تواند برای رسیدن به یک سینمای ملی پرمخاطب مفید باشد.
مستند «رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» که دیروز در سالن «سینما حقیقت» مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به نمایش درآمد، یکی از آثاری است که تلاش می‌کند به بحث و بررسی در مورد فیلمفارسی بپردازد.حسین معززی‌نیا، سید حسن حسینی، فرزاد موتمن، فریدون جیرانی و سید محمد بهشتی ۵ چهره‌ای هستند که توسط سید وحید حسینی، کارگردان این فیلم برای گفت‌وگو پیرامون فیلمفارسی انتخاب شده‌اند.
هرچند فیلم از ابتدا بر این نکته تاکید می‌کند که تعریف دقیقی از فیلمفارسی وجود ندارد اما تاحدودی می‌تواند به نقاط مثبت و منفی این گونه فیلم در سینمای ایران اشاره کند. فیلمساز در این مستند تنها به دنبال معرفی فیلمفارسی است ولی در این راه نمی‌تواند کاملا موفق شود. دومین سوال مستندساز نیز در مواجهه با سینمای ایران این است که چگونه می‌توان به یک سینمای عامه‌پسند مناسب دست یافت؟ آیا فیلمفارسی تقدیر سینمای ایران است؟ البته این سوال تا انتهای فیلم بی پاسخ می‌ماند.
تکه‌پرانی به ده‌نمکی، فرحبخش، مهرجویی، کیمیایی و مدیران فرهنگی دولت نهم و دهم
استفاده از فیلم‌های آرشیوی، طنز در گفتار، فیلم‌های حاشیه‌ای از گفت‌وگوهای جدی و تکه‌پرانی‌های این فیلم به ده‌نمکی، فرحبخش، مهرجویی، کیمیایی، مدیران فرهنگی دولت نهم و دهم و فیلمفارسی سازان عواملی است که باعث جذابیت فیلم برای مخاطب و ترغیب وی برای دیدن مستند بلند «رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» می‌شود. از نظر فیلمساز همه افرادی که از آنها نام برده شد فیلمفارسی ساز هستند.
«رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» در دو قسمت اصلی سینمای قبل از انقلاب و سینمای بعد از بهمن ۵۷ به بررسی فیلمفارسی در سینمای ایران می‌پردازد. قسمت اول بیشتر به معرفی فیلمفارسی می‌پردازد و قسمت دوم در پی نشان دادن سرگشتگی مسئولان فرهنگی و سینمای ایران برای مقابله با «سینمای بد» و ترویج «سینمای خوب» است.
سید وحید حسینی
به گفته فیلم، نبود تعریف درست و دقیق از فیلمفارسی و استفاده نادرست منتقدان و هنرمندان از این واژه و وجود سینمای موج نو بی‌مخاطب باعث شده بود مسئولان سینمایی بعد از انقلاب و در پی سوزانده شدن بیشتر سینماها و البته جمله معروف رهبر انقلاب مبنی بر اینکه "ما با فحشا مخالفیم، نه با سینما" به دنبال راه سومی در سینمای ایران برای ساخت فیلم مناسب بگردند.
فیلم تاکید می‌کند که واژه سازی و ریزش مخاطب تنها نتیجه‌ای بود که در پی سیاست‌های دوره‌ای مدیران فرهنگی که با تغییر دولت به روی کار می‌آمدند و بعد از چندسال تجربه به کناری گذاشته می‌شدند، در عرصه سینمای کشور بوجود آمد. با این حال فیلمفارسی توانست به حیات بی‌سر و صدای خود ادامه دهد و در هر دوره با پوشیدن لباسی که با نظر مدیران فرهنگی روز منطبق بود، به درآمدزایی برای فیلمفارسی سازان بپردازد.
«رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» با بررسی سینمای بعد از انقلاب تلاش می‌کند، جایگاه فیلمفارسی را در سینمای امروز ایران تعیین کند. گارد فیلمساز در برابر مدیران فرهنگی و سیاست‌های مدنظر آنها در دولت‌های نهم و دهم یکی از مشکلاتی است که باعث شده فیلم در مقاطعی یکجانبه اظهار نظر کند و برخلاف رویه‌اش در بررسی بی‌طرفانه فیلمفارسی به موضعگیری‌های سیاسی نزدیک شود. هرچند نوع گزینش افرادی که برای گفت‌وگو انتخاب شده‌اند هم جای سوال دارد. موتمن معتقد است گنج قارون از گاو بهتر است و جیرانی می‌گوید نگاه مثبتی در مورد فیلمفارسی دارد.
در پایان بندی فیلم سید وحید حسینی دوباره این سوال را برای مخاطبان مطرح می‌کند که برای دسترسی به سینمایی مطلوب که هم مخاطب داشته باشد و هم مبتذل نباشد چه باید کرد؟ سوالی که در بخش‌هایی از فیلم توسط سید مرتضی آوینی به آن پاسخ داده شده است.
پس از نمایش این فیلم جلسه نقد و بررسی مستند «رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» برگزار شد. در ابتدای این جلسه که جدا از سازندهٔ فیلم، سعید عقیقی نیز به‌عنوان منتقد مهمان در آن حضور داشت، ناصر صفاریان، دبیر جلسه‌های نمایش فیلم و مجری برنامه ضمن معرفی عقیقی به‌عنوان یکی از متخصصان تحلیل نسبت به مقولهٔ فیلمفارسی پیش‌بینی کرد که ممکن است بحث دربارهٔ این موضوع از خود فیلم هم فرا‌تر برود.
سعید عقیقی نیز در ابتدای سخنان خود ضمن اشاره به یکی مهم‌ترین معضلات سینمای مستند ایران که به گفتهٔ وی فقدان استراتژی مشخص برای ارائهٔ مطالب است گفت: «در اغلب فیلم‌های مستند با حجمی از اطلاعات روبه‌رو هستیم که معمولاً به شکل گفتار متن روی فیلم خوانده می‌شود.»
وی گفت: «از آن‌جا که گفتار متن این فیلم از سیر معینی برخوردار نیست می‌توان بخش‌های مختلف آن را جابه‌جا کرد؛ بدون اینکه مشکلی به وجود بیاید. خطری که همواره این مدل فیلم‌سازی را تهدید می‌کند این است که تماشاگر مدتی بعد از آغاز فیلم، از طریق سیر تدوین، نکته‌ها و گفتار متن به این نتیجه می‌رسد که گویی اطلاعات فیلم در حال تکرار شدن است.»
عقیقی سپس با تکیه بر همین نکته، دربارهٔ تعریف فیلمفارسی گفت: «اگر در زمینهٔ داستان‌گویی تکرار حرف‌ها اتفاق بیفتد؛ به گونه‌یی که مثلاً آدم‌ها به‌صورت مکرر دربارهٔ موضوع‌هایی حرف بزنند به آن فیلمفارسی گفته می‌شود؛ و این یعنی فقدان استاندارد مشخص دربارهٔ فیلم‌سازی.»
سعید عقیقی در ادامهٔ صحبت‌های خود با اشاره به مقولهٔ طرح پرسش به‌عنوان نقطهٔ آغاز و تولد فیلم مستند گفت: «به نظر من در مستند «رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» پرسش نخست فیلم که انگیزهٔ تولید آن بوده اصلاً گم شده و به همین دلیل سطر آخر جملهٔ خسرو دهقان در کتاب «فیلمفارسی چیست؟» (حسین معززی‌نیا) دو بار تکرار می‌شود. اینکه آیا فیلمفارسی سرنوشت محتوم همهٔ ما نیست؟ در حقیقت می‌شد این پرسش را همان ابتدای فیلم مطرح کرد و در ادامه، برای آن پاسخی پیدا کرد.»
وی افزود: «در فیلم از حضور برخی افراد به‌عنوان کار‌شناس استفاده شده تا آنها دربارهٔ سینما صحبت کنند، اما تلاشی برای کنترل آنها صورت نگرفته است. در چنین وضعیتی فیلمساز باید دانش خود را به کار بگیرد تا پاسخ پرسش‌های مورد نظر فیلم را پیدا کند؛ نه اینکه به مهمان‌ها و کار‌شناسان اجازه داده شود هرچه دلشان می‌خواهد بگویند.»
«رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» کلی‌گویی می‌کند
عقیقی سپس گفتار متن این فیلم را شبیه مقاله‌های روزنامه دانست و ضمن اشاره به برخی جزییات آن افزود: «متاسفانه گفتار متن این فیلم به‌صورت ابتدایی نوشته شده و ضمن اینکه با تصویر‌ها نسبتی برقرار نمی‌کند از کلی‌گویی هم رنج می‌برد.»
وی هم‌چنین به اطلاعات اشتباه فیلم دربارهٔ مقولهٔ فیلمفارسی اشاره کرد و گفت: «این مشکل از آن‌جا ناشی می‌شود که مستندساز خودش را به دست کسانی می‌سپارد که در فیلم در حال حرف زدن برای او هستند یا به منابعی اشاره می‌کند که اطلاعات چندان درستی ارائه نمی‌کند.»
عقیقی در بخش دیگری از سخنان خود ضمن اشاره به کلیشه‌های پرداختن به موضوع سینمای ایران در فیلم‌های مستند گفت: «فیلم عامه‌پسند یک فرضیه است اما پرفروش در عمل اتفاق می‌افتد. یعنی امکان دارد فیلمی که با فرض عامه‌پسند بودن ساخته شده کم‌فروش از کار درآید و این نکته‌یی‌ست که در مستند به آن پرداخته نمی‌شود.»
منتقدان مقصر شکست فیلمفارسی نیستند
وی گفت: «بیش از شصت‌درصد فیلمفارسی‌های قبل از انقلاب اصلاً فروش نداشته‌اند و در حقیقت مخاطب برای دیدن آن فیلم‌ها به سینما نمی‌رفته است. برخلاف اطلاعاتی که این فیلم به ما ارائه می‌کند دلیل شکست این فیلم‌ها آن‌هم در زمانی که بیش از هفتاد درصد از مردم بی‌سواد بوده‌اند منتقدان نبوده‌اند؛ و اصلاً در ابتدای دههٔ ۱۳۴۰ که تعداد سینمایی‌نویس‌های این مملکت به اندازهٔ صندلی‌های دور یک میز دوازده نفره هم نبوده منتقدان نمی‌توانسته‌اند باعث شکست این فیلم‌ها در گیشه شده باشند.»
سعید عقیقی در بخش دیگری از جلسه با اشاره به اطلاعاتی که توسط مستند مورد بحث ارائه می‌شود گفت: «در فیلم این‌گونه بیان می‌شود که فیلمفارسی در اصطلاح عُرفی به جریان اصلی سینمای ایران بین سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۵۷ گفته می‌شود. در حالی که این اطلاعات اشتباه است و فیلمفارسی سیر معینی دارد که از نقد فیلم «لغزش» (در ۱۳۳۲) که توسط دکتر کاوسی نوشته شده آغاز شده و تا الآن هم ادامه دارد.»
وی با اشاره به ایجاد عبارت فیلمفارسی توسط مرحوم دکتر کاوسی گفت: «اوایل که این واژه تازه معرفی شده بود برخی نشریات به دلیل اینکه چنین واژه‌یی را درست نمی‌دانستند فیلمفارسی را به‌صورت جدا از هم می‌نوشتند، اما مرحوم دکتر کاوسی با مراجعهٔ حضوری به دفتر این نشریات و ارائهٔ توضیح به آنها خواستار تصحیح نگارش این عبارت در مرحلهٔ حروف‌چینی و چاپ شد.»
عقیقی سپس به اظهارات یکی از روزنامه‌نگاران در فیلم «رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» اشاره کرد و گفت: «ایشان می‌گوید قبل از دکتر کاوسی هم کسانی این اصطلاح را به کار برده بودند ولی به این شکل تحقیرآمیز تنها توسط دکتر کاوسی مورد استفاده قرار گرفت؛ اما در فیلم پاسخ درستی به این نکته داده نشده و سرانجام معلوم نمی‌شود کدام‌یک از این ادعا‌ها درست است و پیش از دکتر کاوسی چه کسانی و در کدام نشریات این عبارت را به کار برده‌اند!»
در ادامهٔ این بخش سیدوحید حسینی، فیلم خود را یک اثر پژوهشی دانست که دنبال طرح پرسش و پیدا کردن حقیقت نمی‌گردد: «نقل قول‌هایی که شما به آن اشاره می‌کنید نقطه‌نظرهایی‌ست که در تمام این سال‌ها در نظام نقد فیلم وجود داشته است و این تناقض‌ها به دلیل تغییر دیدگاهی که در بعضی نویسندگان نسبت به فیلمفارسی وجود دارد طبیعی است.»
کارگردان «رژیستور عقب مخاطب می‌گردد»: فیلم من کامل نیست
وی با اشاره به اینکه «رژیستور عقب مخاطب می‌گردد» نخستین مستندی‌ست که دربارهٔ مقولهٔ فیلمفارسی در سینمای ایران ساخته شده گفت: «ترجیح دادم همهٔ نگاه‌های موجود در این‌باره را به اضافهٔ نگاه خودم دربارهٔ این موضوع در فیلم بگنجانم. معتقد نیستم مستندی که ساخته‌ام کامل است و تمام حرف‌ها در این‌باره را مطرح کرده اما معتقدم به‌عنوان یک منبع تصویری که شاید اطلاعات اشتباهی هم داشته باشد می‌توان به آن مراجعه کرد.»
منتقد مهمان جلسه در واکنش به این نکته گفت: «در فیلم از اطلاعات درست عبور می‌شود و دربارهٔ اطلاعاتی صحبت می‌کنید که شاید نادرست باشد. اتفاقاً فیلم‌های پژوهشی پرسش‌های اساسی را مطرح می‌کنند و مهم این است که پرسش مورد نظر به درستی طراحی شده باشد.»
بیننده نمی‌تواند درست را از نادرست تشخیص دهد
صحبت‌های مجری برنامه نیز بخش دیگری از این جلسهٔ نقد و بررسی بود. در این بخش ناصر صفاریان ضمن اشاره به کاربرد هم‌زمان اطلاعات درست و غلط در فیلم گفت: «در فیلم، اطلاعات اشتباهی که توسط بعضی نویسنده‌ها مطرح می‌شود مورد تصحیح قرار نگرفته و به همین دلیل بیننده‌ای که دربارهٔ این موضوع اطلاع ندارد نمی‌تواند نکتهٔ درست را از نادرست تشخیص دهد.»
وی افزود: «در این فیلم فقط از یک طیف از منتقدان و روزنامه‌نگاران به‌عنوان کار‌شناس استفاده شده و شاید مهم‌ترین مشکل این باشد که در فیلم، برخی افراد که خودشان فیلمفارسی ساخته‌اند از آن دفاع هم می‌کنند اما فرصتی به مخالفان این پدیده داده نمی‌شود تا دیدگاه خود را مطرح کنند.»
سعید عقیقی در واکنش به این نکته گفت: «در کشور ما کسانی وجود دارند که هرگز نقد فیلم ننوشته‌اند اما در جایگاه منتقد قرار دارند. این افراد منتقد فیلم نیستند اما دربارهٔ سینما نظر دارند و تعدادی از آنها در این مستند دربارهٔ فیلمفارسی صحبت کرده‌اند.»
وی سپس با اشاره به اهمیت استراتژی تولید فیلم توسط کارگردان گفت: «وقتی این استراتژی وجود داشته باشد بعضی موضوع‌ها با این استراتژی هم‌خوانی دارد و بعضی‌ها نه. در چنین شرایطی بحث انتخاب حرف‌ها پیش می‌آید و به این نتیجه می‌رسیم که تمام حرف‌هایی که در هشتاد دقیقه زده شده را مثلاً می‌شد در چهل دقیقه بیان کرد.»
عقیقی در بخش دیگری از جلسهٔ روز گذشته گفت: «مرحوم دکتر هوشنگ کاوسی در طول چند دهه، دو بار تعریف و استدلال خودش را از فیلمفارسی ارائه کرد. اگر کسی هدفش این باشد که خودش را جلو بیندازد و ذهن مخاطبش را منحرف کند ممکن است این تعریف‌ها و استدلال‌ها را نخوانده باشد. اما طبق این تعریف، فیلمفارسی مجموعه‌یی زیر استانداردهای سینمایی با داستان‌های من درآوردی و تکنیک ضعیف است که ممکن است در ژانرهای مختلفی هم ساخته شده باشد.»
نظر شما